Stan wyjątkowy. Co oznacza i jakie ma konsekwencje dla obywateli?

Stan wyjątkowy na Litwie 

Wprowadzenie stanu wyjątkowego zapowiedziała w piątek (5 grudnia) premierka Litwy, Inga Ruginiene. Rząd zdecydował się na taki krok ze względu na wielokrotne naruszanie przestrzeni powietrznej państwa przez balony przemytnicze nadlatujące z terytorium Białorusi. Dane MSW Litwy, mówią o około 600 przypadków naruszenia przestrzeni powietrznej i aż 197 przez drony. Wiele osób może zastanawiać się, czym jest stan wyjątkowy i jak przepisy związane z nim wyglądają w Polsce. 

Czym jest stan wyjątkowy i kiedy można go wprowadzić?

Zgodnie z Konstytucją i ustawą z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym, jest to stan nadzwyczajny wprowadzany „w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego”, jeżeli nie da się go usunąć zwykłymi środkami prawnymi. Zagrożenie może wynikać m.in. z działań terrorystycznych czy ataków w cyberprzestrzeni.

Stan wyjątkowy można ogłosić na całym terytorium kraju albo tylko na jego części, np. w pasie przygranicznym, jak miało to miejsce w Polsce w gminach przy granicy z Białorusią w województwach podlaskim i lubelskim. Jego celem jest jak najszybsze przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa, a nie trwała zmiana ustroju czy ograniczeń praw.

Kto ogłasza stan wyjątkowy i jak długo może trwać?

Stan wyjątkowy wprowadza Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów, w drodze rozporządzenia. Rozporządzenie musi wskazywać: przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego, czas jego trwania, obszar objęty szczególnym reżimem oraz konkretne rodzaje ograniczeń praw i wolności, które mają obowiązywać.

Akt ogłoszenia stanu wyjątkowego obowiązuje od chwili publikacji w Dzienniku Ustaw. Prezydent ma obowiązek przedstawić rozporządzenie Sejmowi w ciągu 48 godzin, a Sejm może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy posłów. Infor.pl

Czas trwania jest ściśle limitowany:

• pierwotnie stan wyjątkowy może być wprowadzony maksymalnie na 90 dni,
• przedłużenie jest możliwe tylko raz – za zgodą Sejmu – i nie dłużej niż o 60 dni.

Łącznie stan wyjątkowy może więc trwać do 150 dni. Jeżeli przyczyny jego wprowadzenia ustaną wcześniej, prezydent – znów na wniosek rządu – może go odwołać przed upływem wyznaczonego terminu.

Jak stan wyjątkowy wpływa na państwo i wybory?

Stan wyjątkowy wprost ingeruje w funkcjonowanie demokracji. W czasie jego obowiązywania oraz przez 90 dni po jego zakończeniu:

• nie można skrócić kadencji Sejmu,
• nie wolno przeprowadzać ogólnokrajowego referendum,
• nie mogą odbywać się wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego ani wybory Prezydenta RP.

Kadencje tych organów automatycznie ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory samorządowe można przeprowadzić tylko tam, gdzie stan wyjątkowy nie został wprowadzony.

Jednocześnie Konstytucja zakazuje w tym okresie zmiany najważniejszych ustaw ustrojowych – nie można nowelizować Konstytucji, ustaw o stanach nadzwyczajnych ani ordynacji wyborczych. Chodzi o to, by w czasie kryzysu nie manipulować zasadami gry politycznej.

W sferze administracji rządowej i samorządowej rośnie rola premiera i wojewodów. To oni koordynują działania związane z wykonywaniem przepisów o stanie wyjątkowym. Jeżeli samorząd nie radzi sobie z realizacją zadań publicznych, premier – na wniosek wojewody – może zawiesić organy gminy, powiatu lub województwa i wprowadzić zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego.

Jakie prawa obywateli mogą być ograniczone, a jakich ruszyć nie wolno?

Wprowadzenie stanu wyjątkowego zawsze wiąże się z ograniczeniami praw i wolności, ale ich zakres musi być proporcjonalny do zagrożenia. Ustawa o stanie wyjątkowym precyzyjnie określa, jakie instrumenty można uruchomić. Jednocześnie pewne prawa mają charakter „nienaruszalny”, nawet w stanie nadzwyczajnym władza nie może ich zawiesić. Nie podlegają ograniczeniu m.in.:

• godność człowieka,
• obywatelstwo,
• prawo do życia i humanitarnego traktowania,
• zasady odpowiedzialności karnej,
• dostęp do sądu,
• ochrona dóbr osobistych,
• wolność sumienia i religii,
• prawo do petycji,
• ochrona rodziny i dziecka.

Niedopuszczalne jest także ograniczanie praw i wolności wyłącznie ze względu na rasę, płeć, język, wyznanie lub jego brak, pochodzenie społeczne, urodzenie czy majątek – zakaz dyskryminacji obowiązuje również w stanie wyjątkowym.

Zakaz zgromadzeń, protestów i działalności organizacji

Dla obywateli jednym z najbardziej odczuwalnych skutków stanu wyjątkowego są ograniczenia dotyczące aktywności publicznej. Ustawa dopuszcza m.in.:

• zakaz organizowania i przeprowadzania zgromadzeń,
• zakaz imprez masowych, wydarzeń kulturalnych, artystycznych i rozrywkowych,
• zakaz strajków pracowniczych i innych form protestu w określonych sektorach,
• zakaz strajków i protestów rolników,
• zakaz akcji protestacyjnych studentów i organizacji studenckich,
• ograniczenia prawa zrzeszania się, w tym tworzenia nowych partii politycznych czy związków zawodowych, jeśli ich działalność mogłaby zagrażać ustrojowi lub bezpieczeństwu publicznemu. 

Możliwe jest również czasowe nakazanie wstrzymania działalności już istniejących stowarzyszeń, partii, związków zawodowych i organizacji społeczno-zawodowych, jeśli władze uznają, że ich aktywność zagraża państwu lub bezpieczeństwu obywateli.

Wyjątek przewidziano dla życia religijnego: ograniczenia zgromadzeń co do zasady nie obejmują obrzędów organizowanych przez kościoły i związki wyznaniowe w świątyniach i budynkach kościelnych, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwowe i samorządowe.

Co stan wyjątkowy oznacza dla przeciętnego obywatela?

W praktyce stan wyjątkowy oznacza, że władza może bardzo głęboko ingerować w życie mieszkańców, ale jednocześnie działa w ścisłym konstytucyjnym i ustawowym rygorze. Obywatele muszą liczyć się z:

• zakazem demonstracji i akcji protestacyjnych,
• możliwymi ograniczeniami w przemieszczaniu się,
• obowiązkiem noszenia dokumentu tożsamości,
• potencjalnym wstrzymaniem zajęć w szkołach i na uczelniach,
• utrudnionym dostępem do niektórych towarów i usług,
• ograniczeniem działalności firm w wybranych branżach,
• zwiększoną aktywnością służb i policji, w tym kontrolą korespondencji i mediów.

Jednocześnie Konstytucja i ustawa o stanie wyjątkowym przewidują szereg bezpieczników: limit czasu trwania, nadzór Sejmu, zakaz manipulowania prawem wyborczym oraz katalog praw, których nie można ograniczyć nawet w sytuacji kryzysowej. Dlatego stan wyjątkowy jest narzędziem skrajnym – używanym tylko w szczególnych okolicznościach, ale jeśli zostanie ogłoszony, realnie zmienia życie Polaków na objętym nim obszarze.