Epoki literackie po kolei (cz.I) – w Polsce i Europie, ramy czasowe, literatura, założenia, PODCAST

Spis treści

1. Epoki literackie – starożytność
2. Epoki literackie - średniowiecze
3. Epoki literackie – renesans
4. Epoki literackie – barok
5. Epoki literackie - oświecenie
6. Epoki literackie - romantyzm
7. Epoki literackie – pozytywizm
8. Epoki literackie - modernizm

Epoki literackie po kolei (cz.I) – w Polsce i Europie, ramy czasowe, literatura, założenia. Wybierz się w wyjątkową podróż przez poszczególne planety. Czytając albo słuchając tego opracowania dowiesz się, czym charakteryzują się różne epoki oraz jakie są między nimi różnice i podobieństwa. Zwiedzisz po kolei planety takie jak starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, Młoda Polska, Dwudziestolecie Międzywojenne, okres II Wojny Światowej oraz lat 1945–1989. Zrozumiesz też, w jakim stopniu poszczególne epoki literackie wpłynęły na to, jak wygląda współczesna kultura i świat.

zobacz: Epoki literackie po kolei (cz. II) – wszystko, co musisz wiedzieć

Epoki literackie – starożytność

Kiedy już tutaj dotrzesz, możesz odnieść wrażenie, że nie ma nic bardziej odległego od świata, w którym aktualnie żyjemy, niż starożytność. Ale to tylko pozory. Starożytność jest bowiem bliższa niż może się na początku wydawać. Nie wierzysz? Gdy dobrze się rozejrzysz, znajdziesz wiele wspólnych punktów ze współczesnością. W końcu to właśnie starożytni myśliciele i twórcy stworzyli koncepcje, które są znane do dziś, a były rozwijane przez wieki. 

I tak na przykład w renesansie, oświeceniu, romantyzmie czy Młodej Polsce można znaleźć wiele ciekawych inspiracji płynących właśnie ze starożytności. 

Teraz poznaj zasady, którymi kierowali się starożytni myśliciele.

Warto bliżej przyjrzeć się filozofii starożytnej. To właśnie Sokrates, Platon i Arystoteles razem z kilkoma innymi filozofami dali początek refleksji nad światem, która później znalazła odzwierciedlenie w literaturze. Jest ona niezwykle ważna, bo z niej czerpali inni twórcy w kolejnych epokach. Trzy kluczowe starożytne koncepcje filozoficzne to: 

• stoicyzm – jej wyznawcy twierdzą, że w życiu trzeba znaleźć złoty środek. Nie można ani popadać w czarną rozpacz, ani dać się porwać euforii. W życiu zdarzają się bowiem zarówno dobre, jak i gorsze chwile, ale należy je przeżywać na spokojnie, z rozwagą, umiarem i rozsądkiem. Dzięki temu zapewnimy sobie prawdziwe szczęście. Takie podejście promował między innymi Zenon z Kition i Marek Aureliusz.
• epikureizm – to filozofia, która podobnie jak stoicyzm, próbuje się ustosunkować do zmienności świata. Należy dobrze zapamiętać słynne hasło Heraklita z Efezu: panta rhei, czyli wszystko płynie. Świetnie oddaje ono podejście do życia epikurejczyków. Wszystko płynie - to znaczy, że trzeba korzystać z tego, co mamy pod ręką. Co to oznacza w praktyce? Epikurejczycy przekonywali, że gdy pojawia się okazja, trzeba z niej korzystać, bo potem może być za późno. Nie warto też się smucić, trzeba korzystać z życia, ile się tylko da. Warto podkreślić, że epikurejczycy dużo bardziej niż stoicy koncentrowali się na chwili doczesnej. Ich podejście we współczesnym ujęciu można ująć w następujący sposób: bierz to, co możesz wziąć i nie oglądaj się na to, co może się wydarzyć jutro.
• hedonizm – to najbardziej egocentryczna ze starożytnych filozofii. Według niej należy myśleć przede wszystkim o sobie i pełnymi garściami czerpać z tego, co daje świat, bez oglądania się na innych. Wyznawcą hedonizmu był na przykład Arystyp z Cyreny.  Wyznawcy hedonizmu spotykali się niekiedy z zarzutem, że są rozpustnikami. Nie była to jednak do końca prawda.

Filozofów można było spotkać przede wszystkim na greckich i rzymskich placach. W tych miejscach uwielbiali dyskutować z innymi. W dysputach przodował Sokrates, który zadawał banalne z pozoru pytania, dzięki czemu obnażał niewiedzę ludzi. Metodę dyskutowania przejęli od niego Platon i Arystoteles. Prezentowali oni jednak własne poglądy, zamiast demaskować głupotę innych. 

Bardzo dużo działo się w teatrze greckim. To miejsce, które koniecznie trzeba było odwiedzić. Antyczny theatron to bowiem źródło dramatu. Dzieli się on na tragedię i komedię. Konkursy sztuk dramatycznych odbywały się w czasie świąt ku czci Dionizosa. To właśnie wtedy rozgrywane były słynne turnieje, na których mistrzowie słowa prezentowali swoje tragedie. Szczególnym greckim tragikiem był Sofokles. Został on uznany przez Arystotelesa za najwybitniejszego starożytnego twórcę tragedii. To autor wielkiego dzieła pod tytułem Antygona. Warto zwrócić uwagę, w jaki sposób ją przedstawiano.

• Aktorzy nosili maski i specjalne buty na koturnie, żeby było ich lepiej widać. 
• Ważną rolę pełnił chór, który komentował wydarzenia. 
• W teatrze mogli tylko panowie.

Teraz dowiedzmy się, jak były prezentowane inne greckie tragedie. 

• Wydarzenia rozgrywały się od wschodu do zachodu słońca. 
• Akcja nie mogła trwać dłużej niż jeden dzień, a wszystko działo się przed pałacem albo świątynią. 
• Bohaterowie byli potomkami królewskich rodów.
• Nie wolno było mieszać tragedii z komedią. Obowiązywała zasada: albo jedno, albo drugie. 
• Konsekwentnie była przestrzegana zasada decorum, czyli zasada zgodności treści z formą.
• W tragedii winę za wszystkie niekorzystne wydarzenia ponosiło fatum, które ciążyło nad bohaterem.
• Przedstawienie losów poszczególnych bohaterów sprawiało, że publiczność przeżywała tak zwane katharsis, czyli oczyszczenie, które wynikało z poczucia litości i trwogi.

Czas poznać wyjątkowych mieszkańców starożytności.

Zaliczają się do nich przede wszystkim następujący filozofowie:

• Sokrates – nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jak już wspomnieliśmy, był znany z zadawania szczególnego typu pytań tylko z pozoru retorycznych, które miały otwierać rozmówcy oczy na niejednoznaczność świata.
• Platon – stworzył ideę idealizmu i utrwalił przekonanie o tym, że nasz świat jest tylko kopią świata idealnego. Jest twórcą tak zwanej metafory jaskini, czyli metaforycznego przedstawienia ludzi w ziemskim świecie oraz wpływu idei na ten świat.
• Arystoteles – jest twórcą pierwszego podręcznika literatury, czyli słynnej Poetyki.
• Zenon z Elei – to autor słynnych paradoksów, które podkreślały skomplikowaną istotę świata.

Z twórców literackich wyróżnić trzeba przede wszystkim Sofoklesa, Homera i Horacego.

Na koniec warto dowiedzieć się, jakie skarby można znaleźć na planecie zwanej starożytnością.

Największymi skarbami sztuki tragicznej są Król Edyp i Antygona Sofoklesa. W tym okresie powstawały jednak nie tylko tragedie. Na przykład Homer napisał dwa eposy: Iliadę i Odyseję. Ta pierwsza stała się pierwowzorem dla epopei narodowej. Iliada opisuje ważny moment w dziejach danego narodu, napisana jest patetycznym i podniosłym stylem. Akcja rozgrywa się w dwóch planach. Nad światem ludzi jest jeszcze świat boski, nie mniej dynamiczny i ciekawy. Bogowie to w Iliadzie równie ważni bohaterowie co Achilles czy Odyseusz.

W starożytności powstawały także wiersze. Niewiele ich ocalało, ale koniecznie trzeba poznać Horacego – autora pieśni, listów poetyckich i satyr. W renesansie wzorować się na nim będzie między innymi Jan Kochanowski. To właśnie Horacemu zawdzięczamy słynne powiedzenia takie jak:

• carpe diem – czyli żyj chwilą,
• Exegi monumentum –  czyli stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu. To stwierdzenie podkreślające, że to poezja zapewnia nieśmiertelność i trwanie w pamięci następnych pokoleń.
• non omnis moriar – czyli nie wszystek umrę. Powiedzenie oznacza, że poeta dzięki swoim dziełom będzie żyć jeszcze długo w pamięci czytelników.

Warto podkreślić, że największym skarbem starożytności jest Biblia. Ma ona znaczenie zarówno religijne, jak i kulturowe. Jest zbiorem różnych gatunkowo pism, między innymi psalmów, przypowieści czy pieśni. To prawdziwa skarbnica motywów i inspiracji, na przykład dla Jana Kochanowskiego czy Juliusza Słowackiego. Biblia stanowi też źródło związków frazeologicznych - to stąd pochodzą między innymi hiobowe wieści i trąby jerychońskie. Biblia w szczególny sposób oddziałuje na kulturę kolejnej planety, czyli średniowiecza, ale inspiracje z niej płynące można odnaleźć właściwie w każdej epoce.

Listen to "Antyk - Epoki literackie: cechy, twórcy, najważniejsze dzieła" on Spreaker.

Epoki literackie - średniowiecze

Jest ona bardzo odległa od dzisiejszego świata i rządzi się zupełnie innymi prawami. Prym na niej wiedli papież i cesarz. Liczyła się przede wszystkim asceza, wiara w Boga i podległość władcy. Wszystkim ludziom zalecano myślenie o przymiotach ludzkiej duszy, walkę ze słabościami ciała i nieustanną pamięć o śmierci. Wokół takiej tematyki skupiała się też literatura.

O autorach ze średniowiecza wiadomo wiadomo. Dlaczego? Większość z nich, zgodnie z duchem średniowiecznej skromności, w ogóle nie podpisywała swoich utworów. Kilku autorów uda się jednak przedstawić. W dalszej części poznasz między innymi Françoisa Villona i Galla Anonima. Przyjrzysz się też dziełom najważniejszych filozofów tego czasu, czyli świętych Augustyna, Tomasza i Franciszka. 

Zacznijmy od wyliczenia, jakie wzorce osobowe obowiązywały na tej planecie.

Bardzo ważny był władca - cesarz, król lub książę – w zależności od państwa. Stał on na czele ludu i wojska. To pobożny człowiek, który bronił chrześcijaństwa i kiedy tylko trzeba, wyruszał na wyprawę krzyżową. Był sprawiedliwy, waleczny i odważny. Dbał o swoich żołnierzy, a wszyscy poddani go szanowali. Za wzór dobrego władcy uchodzili między innymi: Karol Wielki we Francji, Bolesław Chrobry lub Bolesław Krzywousty w Polsce. 

Każdy władca miał swoich rycerzy. To kolejny średniowieczny wzorzec. Rycerz powinien być chrześcijaninem, najlepiej dobrze urodzonym szlachcicem, który pozostaje wierny ideałom. Obowiązkiem rycerza było między innymi dbanie o honor. Rycerz wyróżniał się odwagą, ofiarnością w obronie wartości, władcy, ojczyzny i wiary. Kochał swoją ojczyznę. Był pobożny. Najlepszym przykładem idealnego rycerza był Roland, który uosabiał wszystkie te cechy. To siostrzeniec Karola Wielkiego, hrabia, który był uczestnikiem wyprawy przeciwko poganom i zginął jako obrońca wiary i króla.

Ostatni ze wzorców osobowych to asceta. Przykładem jest święty Aleksy, który wybrał skromne życie w odosobnieniu. Najważniejsze były dla niego czystość i pokora. Asceta wyrzekał się wszelkich dóbr materialnych, uciech i sławy. Rezygnował ze szczęścia rodzinnego, porzucał bliskich na rzecz przebywania blisko Boga. Asceta żył w ubóstwie i był przy tym wyjątkowo bogobojny, szlachetny, dobry i pokorny.

Warto wiedzieć, że w średniowieczu bardzo mocno podkreślano konieczność walki z grzechem i myślenia o życiu po śmierci. W jej obliczu wszyscy stają się bowiem równi, co podkreśla motyw dance macabre, czyli tańca ze śmiercią.

Czas poznać szczególnych mieszkańców średniowiecza.

Najważniejsi byli król i papież, ale także literaci wywierali duży wpływ na społeczeństwo. Wiele dzieł zostało napisanych anonimowo. Nie wiadomo więc, kto jest autorem Bogarodzicy, Lamentu świętokrzyskiego czy Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią. Ze średniowiecznych twórców, których warto znać, należy wymienić między innymi:

• świętego Augustyna - jest autorem Wyznań, w których opowiada o swoim nawróceniu.
• świętego Tomasz z Akwinu, który przyswoił średniowieczu myśli Arystotelesa i dostosował je do nauki chrześcijańskiej.
• Françoisa Villona, który jest przedstawicielem literatury świeckiej. Jest ona w dużym stopniu osadzona jest w myśli religijnej. Prezentuje groteskowy obraz świata średniowiecznego.

Na koniec warto dowiedzieć się, jakie skarby można znaleźć na planecie zwanej średniowieczem.

Średniowieczne może pochwalić się wieloma skarbami literackimi. Wystarczy wspomnieć między innymi Legendę o świętym Aleksym jako przykład literatury religijnej, hagiograficznej oraz Wielki Testament Françoisa Villona jako przykład literatury świeckiej, momentami mocno groteskowej, choć osnutej wokół motywu śmierci. 

Z polskich zabytków religijnych trzeba wymienić na przykład:

• Bogurodzicę – uroczystą pieśń religijną z połowy trzynastego wieku, która była hymnem polskiego rycerstwa.
• Psałterz floriański – napisany w językach łacińskim, polskim i niemieckim na przełomie czternastego i piętnastego wieku i składający się z psalmów dla królowej Jadwigi.
• Żale Matki Boskiej pod krzyżem – czyli inaczej Lament świętokrzyski, a więc pierwszą polską pieśń opartą na motywie Matki Boskiej Bolesnej.

Z kolei z literatury świeckiej godne uwagi są następujące dzieła:

• O zachowaniu się przy stole – czyli najstarszy znany polski utwór świecki o dydaktycznym celu.
• Kronikę Galla Anonima – napisaną po łacinie w latach tysiąc sto dwanaście – tysiąc sto szesnaście za panowania Bolesława Krzywoustego oraz kroniki Wincentego Kadłubka, Jana Długosza i Janka z Czarnkowa.
• Rozmowę mistrza Polikarpa ze Śmiercią – utwór o charakterze moralno-dydaktycznym i jednocześnie satyrycznym, realizujący motyw dance macabre i przypominający o perspektywie śmierci, rozkładu ciała i marności życia wobec niej.

Listen to "Epoki literackie: Średniowiecze - opracowanie i analiza w pigułce" on Spreaker.

Epoki literackie – renesans

Ludziom na tej planecie zdecydowanie bliżej do mieszkańców starożytności niż średniowiecza. Tutaj wszyscy, zamiast na śmierci, koncentrowali się na człowieku, jego emocjach, pragnieniach, dokonaniach i możliwościach. Człowiek nie był tylko ciałem, nie był tylko duszą, był jednym i drugim i dlatego był tak bardzo interesujący. Renesans to również czas intensywnego zwiedzania świata, odkrywania jego nowych części. Nie brakowało także ciekawych wynalazków, a najlepszym przykładem multitaskingu, czyli wielozadaniowości ludzi renesansu jest Leonardo da Vinci.

Teraz poznaj najważniejsze zasady, jakie obowiązywały w renesansie.

Ta epoka była także nazywana odrodzeniem ze względu na duże zmiany, jakie dokonały się  w mentalności człowieka w stosunku do koncepcji dominujących w średniowieczu. Religia wprawdzie nie zniknęła i nadal jest ważna w życiu człowieka, ale nie ma już mowy o takiej dominacji tego typu tematyki, jaka miała miejsce wcześniej. Podkreśla to wyraźnie nazwa – odrodzenie, nadejście czegoś nowego. Jednak odrodzenie sygnalizuje również powrót do pewnych zapomnianych idei. W tym przypadku są to przede wszystkim ideały filozofii starożytnej: stoicyzm i epikureizm. W renesansie następuje bardzo wyraźne ich odrodzenie. Na tej planecie można znaleźć wiele różnych prądów religijnych i umysłowych, ale szczególnie istotne są dwa – humanizm i reformacja.

Humanizm to prąd, który podstawowym obiektem swojego zainteresowania uczynił człowieka. Stoi on w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu, czyli koncepcji stawiającej w centrum uwagi Boga. Humanizm zajmuje się miejscem człowieka w świecie, jego relacją z Bogiem, ale także naturą ludzką. Człowiek interesował humanistów niemal pod każdym możliwym względem. Dobrze pokazuje to naczelne hasło prądu, czyli słowa Terencjusza: człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce. Nie bez powodu to czas wielkich odkryć geograficznych i pierwszych ważnych odkryć w dziedzinie astronomii. To też epoka, w której żył Giordano Bruno, którego teorie wyprzedzały ówczesną naukę i którego stawia się obok Mikołaja Kopernika. Kluczowym pytaniem, które stawiali sobie twórcy i filozofowie było to, jaka jest droga do szczęścia i w jaki sposób je osiągnąć. Ponownie rozgorzała więc dyskusja nad stoicyzmem.

Renesans to również czas reformacji zapoczątkowanej w roku tysiąc pięćset siedemnastym przez Marcina Lutra. W jego ślady poszedł między innymi Jan Kalwin. Celem reformacji było odnowienie Kościoła rzymskokatolickiego. Chodziło przede wszystkim o zmianę niektórych doktryn i zasad, a także o walkę z nepotyzmem, rozpustą i rozkładem ideałów w Kościele. Rozpad struktur wewnętrznych i upadek moralny przyczynił się do pytań o zasady funkcjonowania kościoła. W efekcie reformacji pojawiły się nurty protestanckie takie jak kalwinizm, luteranizm, arianizm, a także anglikanizm, choć w tym ostatnim przypadku historia jest nieco bardziej skomplikowana.

Czas poznać szczególnych mieszkańców planety renesans.

Bardzo ważnymi postaciami światowego renesansu byli: Leonardo da Vinci i Michał Anioł. Warto pamiętać także o Niccolo Machiavellim. W dziele pod tytułem Próby prowadził on rozważania nad ludzkim życiem, podobnie jak Erazm z Rotterdamu. To właśnie oni byli najsłynniejszymi filozofami tamtego czasu. 

Warto poznać również Tomasza Morusa, autora Utopii. To dzieło, które dało początek bardzo ważnej literackiej tradycji utworów dotyczących idealnego albo antyidealnego świata.

Z polskich twórców należy wymienić Jana Kochanowskiego – autora Trenów, Fraszek czy Odprawy posłów greckich. Nie można również zapominać o jego wielkim poprzedniku – Mikołaju Reju. To jemu zawdzięczamy słynne powiedzenie: Polacy nie gęsi, swój język mają, które symbolicznie zapoczątkowało pisanie literatury w języku narodowym. Był to prąd silnie obecny w całej Europie.

Na koniec warto dowiedzieć się, jakie skarby można znaleźć na planecie zwanej renesansem.

Najważniejsze skarby literatury renesansowej na świecie to między innymi: Dekameron Boccaccia, utwory Petrarki, Gargantua i Pantagruel Françoisa Rabelais'go oraz dramaty Szekspira. 

Z polskiej literatury warto wymienić: 

• Krótką rozprawę między Panem, Wójtem i Plebanem Mikołaja Reja. Poeta krytykuje w tym utworze wszystkie trzy stany społeczne, pokazuje konflikt między nimi i napomina szlachciców, którzy powinni być dobrymi i sprawiedliwymi gospodarzami, szanującymi tradycję, prawdomównymi i niezależnymi.
• Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja. Autor opisuje trzy etapy życia człowieka - młodość, wiek średni i starość i wskazuje na przymioty, które należy rozwijać w każdym z tych okresów.
• Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego. To tragedia inspirowana Iliadą Homera. Nie jest jednak poświęcona historii Heleny i Parysa, ale państwu polskiemu i jego problemom.
• Fraszki, Pieśni i Treny również Jana Kochanowskiego:
• Fraszki można podzielić na żartobliwe, biesiadne, miłosne, filozoficzne, na przykład O żywocie ludzkim oraz autotematyczne i autobiograficzne, jak utwór Do fraszek.
• Pieśni są mocno inspirowane pieśniami Horacego, głoszą pochwałę życia i zainteresowanie człowiekiem. Widać w nich wpływ stoicyzmu i epikureizmu oraz uznanie zasady złotego środka.
• Z kolei Treny powstały po śmierci ukochanej córeczki poety, Urszulki. Stanowią zapis ojcowskiego żalu za dzieckiem, a jednocześnie są ważną rozprawą filozoficzną ze stoicyzmem.

Listen to "Epoki literackie: Renesans - cechy, twórcy i najważniejsze dzieła" on Spreaker.

Epoki literackie – barok

Planeta ta może się wydawać kompletnie oderwaną od rzeczywistości. Jednak to tylko pozory. I w tym przypadku można odnaleźć wiele wątków podobnych do współczesności. A teraz małe zadanie. Zastanów się, dlaczego tak bardzo trudno osiągnąć dziś równowagę między duszą a ciałem, między wzniosłymi ideałami a modnymi trendami takimi jak świat Instagrama i konieczność bycia cały czas na topie. Barokowi twórcy też się nad tym głowili i o tym mówili, tylko nieco innymi słowami. Na tej planecie pojawili się również radykalni zwolennicy powrotu do dominacji religii. Są to czasy Inkwizycji, indeksu ksiąg zakazanych, ale i jezuitów, którzy dla społeczeństwa i literatury zrobili bardzo wiele.

Teraz poznaj zasady, którymi kierowali się barokowi myśliciele.

Na początek warto podkreślić, że nazwa barok pochodzi z języka portugalskiego i oznacza perłę, czyli rzecz niezwykle cenną i rzadką, o nieregularnym kształcie. Bardzo dobrze oddaje to idee epoki, która tak w sztuce, literaturze, jak i architekturze wyróżniała się różnorodnością, kontrastem, dynamiką i przepychem. 

Barok to planeta, która łączy przeciwieństwa. Bazuje przede wszystkim na antytezach i wzajemnie wykluczających się wizjach, które próbowano łączyć w zaskakujące kompozycje słowne czy artystyczne. U schyłku renesansu w miejsce ładu, harmonii życia i tolerancji wyznaniowej pojawiły się wojny religijne, zarazy, epidemie i nieustannie towarzyszący ludziom niepokój. Wartości ziemskie zaczęły być przeciwstawiane wiecznym, podobnie jak w średniowieczu. Jednak w baroku ścierały się one jeszcze mocniej i jedna wcale nie dominowała nad drugą.

Twórcy i myśliciele barokowi zakładali, że człowiek świadomie przyjmuje w swoim życiu konkretną postawę. Opiera się ona na wyborze między skrajnie różnymi ścieżkami, którymi można podążać. Człowiek musi wybrać między miłością do grzesznych uciech nietrwałego świata ziemskiego a trudnym dążeniem do życia wiecznego. Toczy on nieustanną walkę z szatanem, który ciągle go kusi. Chętnie cieszy się urokami świata doczesnego, którego ponętny obraz często wygrywa z pragnieniem życia wiecznego. Człowiek jest kruchy i słaby, jego ciało rządzi się swoimi prawami, a dusza swoimi. Bardzo dobrze pokazywali to w swoich dziełach zarówno Mikołaj Sęp Szarzyński, jak i Blaise Pascal, autor słynnego zakładu, według którego lepiej jest wierzyć niż nie wierzyć. Ten wybór to pewnego rodzaju zakład o życie wieczne.

W Polsce barok to także czas dominacji sarmatyzmu. Określenia tego używa się w stosunku do polskiej kultury szlacheckiej od schyłkuq czternastego do pierwszej połowy osiemnastego wieku. Sarmatyzm cechował przede wszystkim konserwatyzm, nietolerancja polityczna, religijna i kulturowa. Dotyczy to również wolności osobistej, znanej jako liberum veto, a także skłonności do rozbojów, pijaństwa, rozpusty. Dobrym przykładem dzieła w duchu sarmatyzmu są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.

Czas poznać szczególnych mieszkańców planety pod nazwą barok.

W baroku znaczącą rolę odgrywali filozofowie, którzy próbowali w różny sposób opisywać świat. Na przykład Pascal, poza sformułowaniem swojego zakładu, spisał słynne Myśli. Kartezjusz budował wiarę w potęgę rozumu, czego wyrazem było znane stwierdzenie Cogito ergo sum, czyli myślę więc jestem. Baruch Spinoza jako panteista twierdził, że wszystko jest częścią Boga. Z kolei Gottfried Wilhelm Leibniz przekonywał, że żyjemy na najlepszym ze światów, a cały świat składa się z niezależnych od siebie monad. Najsłynniejszą postacią kontrreformacji, która miała przywrócić porządek wiary, był Jan od Krzyża, słynny mistyk. Podczas Soboru Trydenckiego znaczenie zyskali jezuici, którzy przejęli nauczanie w bardzo wielu państwach Europy.

Barok to także czas słynnych naukowców – Isaaka Newtona, Galileusza i Francisa Bacona, który zbudowali podwaliny nowoczesnej nauki.

W sztuce pamiętać należy o takich malarzach jak: Rembrandt, Rubens, El Greco, Caravaggio czy Velasquez. W tym czasie dynamicznie rozwijała się również architektura. Jej wybitnymi przedstawicielami byli: Giovanni Lorenzo Bernini i Borromini Tylman z Gameren.

Na koniec jeszcze najważniejsze skarby baroku. Oto one.

Niektórzy twierdzą, że literatura barokowa stała na niskim poziomie. Funkcjonował indeks ksiąg zakazanych, należało pisać według określonych zasad. Wszystko to jest prawdą, ale nie oznacza to wcale, że nie powstawały wielkie dzieła. I tak wymienić można chociażby następujące pozycje: 

• Życie snem Pedra Calderona de la Barki,
• Don Kichota Miguela Cervantesa,
• tragedię Pierre’a Corneille’a pod tytułem Cyd, 
• komedię Moliera – słynnego Świętoszka,
• tragedie Jeana Baptiste Racine’a, które odnosiły się do wątków antycznych, między innymi w utworze Fedra.

Nie można zapomnieć także o poemacie epickim Johna Miltona Raj utracony. Jest on jedną z najsłynniejszych realizacji barokowego klasycyzmu.A co działo się w Polsce? Przekonajmy się. Generalnie dominowały dwa nurty:

pierwszy z nich, nurt ziemiański, był uprawiany przez średnią szlachtę. Słynne skarby to przede wszystkim poezja Zbigniewa Morsztyna, Wojna chocimska Wacława Potockiego oraz Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. We wszystkich wymienionych utworach można zauważyć nacisk na swojskość, wartości ziemiańskie, rodzinność. Dzieła te pokazują także charakterystyczną dla tej epoki nietolerancję religijną oraz specyficzne podejście do walki za ojczyznę.drugi nurt w polskiej literaturze barokowej to nurt dworski. Jest on bardziej filozoficzny, a przy tym kunsztowny i zawiły. Utwory pełne są paradoksów, antytez, pytań retorycznych, skomplikowanych zabiegów wersyfikacyjnych. W takim stylu pisali między innymi Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Nie można zapominać także o Mikołaju Sępie Szarzyńskim i jego sonetach, które prezentowały walkę, jaką toczy człowiek. Warto zapamiętać tytuł słynnego sonetu: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.

Epoki literackie - oświecenie

Oświecenie to planeta filozofów. Dominował na niej rozum, dążenie do pogłębiania wiedzy i przekazywania jej innym. Nie bez powodu jednym z najsłynniejszych projektów tamtego okresu była Encyklopedia Francuska, do której hasła pisał między innymi Wolter. Początków oświecenia trzeba jednak szukać w siedemnastym wieku. Uznaje się bowiem, że to Kartezjusz dał początek nowoczesnemu racjonalizmowi, a jego uczeń – Baruch Spinoza, rozpowszechnił przekonania, według których racjonalizm odrzuca dogmaty wyznaniowe. To z kolei spowodowało, że racjonaliści podzielili się na ateistów, czyli niewierzących w Boga, i deistów. Ci ostatni twierdzili, że Bóg jedynie stworzył świat, nakręcił go niczym wielki zegarmistrz, a potem zostawił swojemu biegowi. Literatura powstająca w takim klimacie była dość mocno dydaktyczna. Zdarzały się jednak wyjątki.

Czas na poznanie zasad, którymi kierowali się myśliciele z planety oświecenie.

Główne założenia oświecenia to: wolność narodowa, racjonalizm, naukowe spojrzenie na świat i empiryzm. Twórcą ostatniego nurtu był Francis Bacon - angielski filozof, który twierdził, że świat można poznawać tylko przez doświadczenie. Swoją cegiełkę dołożył też John Locke. Uznał on, że w chwili urodzenia umysł ludzki jest niczym tabula rasa, czyli niezapisana karta, która zapełnia się pod wpływem doświadczeń kształtujących ludzką osobowość. Warto pamiętać, że pod koniec oświecenia pojawi się także Jacques Rousseau, który powiedział, że człowiek jest na początku dobrym dzikusem, a dopiero kultura i rozwój zmieniają go w nie zawsze dobrego, cywilizowanego człowieka. Ta filozofia to początek sentymentalizmu, który z kolei zapowie romantyzm.

Zanim jednak rozprzestrzenił się on na dobre, w Polsce i Europie dominował wiek rozumu. Można było zauważyć niezwykły pęd do wiedzy, silny rozwój oświaty i powstanie  wielu nowych instytucji społecznych. Skrytykowane zostały pozostałości systemu feudalnego. W Polsce to także schyłek niepodległości kraju, okres bardzo dynamicznych zmian, czasy Sejmu Czteroletniego, Konstytucji Majowej, powstania kościuszkowskiego, ale i rozbiorów Rzeczpospolitej. W oświeceniu wydarzyło się również wiele dobrego dla kraju:

• powstały tak ważne czasopisma, jak Monitor,
• otwarto pierwszą w Polsce bibliotekę publiczną,
• zaczął działać Teatr Narodowy pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego,
• wydawano bardzo dużo dzieł naukowych,
• a Stanisław August Poniatowski, mecenas sztuki, organizował tak zwane obiady czwartkowe.

Warto teraz poznać szczególne osobistości epoki oświecenia.

Tak jak i w poprzednich epokach, ważną rolę pełnili filozofowie, a wśród nich między innymi Wolter, John Locke, Francis Bacon i Denis Diderot.

W Polsce wyjątkowo ważną postacią był ostatni król Polski – Stanisław August Poniatowski. To właśnie on w dużej mierze doprowadził do rozwoju oświaty i kultury. Wspierali go wybitni literaci tacy jak Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz czy Julian Ursyn Niemcewicz. Ich utwory miały dydaktyczno-satyryczny charakter. Warto również pamiętać o myślicielach polityczno-społecznych, takich jak Hugo Kołłątaj czy Stanisław Staszic.

A na koniec podróży poprzez oświecenie przyjrzyjmy się największym skarbom tej epoki.

W oświeceniu znaleźć można bardzo wiele dzieł o dydaktycznym charakterze. Do światowej klasyki należy powiastka filozoficzna Woltera pod tytułem Kandyd. Główny bohater utworu – Kandyd, w czasie podróży po świecie uświadamia sobie, że wszędzie panuje zło, oszustwo i nietolerancja. Nie ma więc sensu szukać idealnego świata, bo ten nie istnieje. Zamiast tego należy uprawiać własny ogródek, a więc mimo różnych przeszkód realizować swoje cele i nie załamywać się z powodu przeciwności losu.

W Polsce w twórczości o charakterze dydaktycznym prym wiódł Ignacy Krasicki. Dobrze znane są przede wszystkim jego bajki, w których autor krytykował pychę i głupotę ludzką. Nie była to jednak otwarta krytyka. Krasicki posługiwał się postaciami zwierząt, które były maskami określonych charakterów i zachowań. Najsłynniejsze bajki to między innymi: Szczur i kot, Ptaszki w klatce czy Jagnię i wilcy.

Krasicki sięgał również po bardziej bezpośrednią metodę krytyki, jaką była satyra. Najsłynniejszym utworem z tego gatunku jest satyra Do króla, która tylko z pozoru wydaje się atakiem na władcę. Autor rozprawił się w niej przede wszystkim z sarmatami, którzy sprzeciwiali się byli potrzebnym i pożytecznym reformom. Z kolei w satyrze Pijaństwo poeta skrytykował największą narodową przywarę, czyli nadużywanie alkoholu.

Warto podkreślić, że Krasicki jest także autorem pierwszej polskiej powieści, czyli Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.

Wśród autorów, którzy także poruszali problemy społeczeństwa był także Adam Naruszewicz. W satyrze Chudy literat krytykował on ciemnotę szlachty. Innym wybitnym twórcą tego okresu był Julian Ursyn Niemcewicz, który podczas obrad Sejmu Wielkiego napisał komedię polityczną pod tytułem Powrót posła.

Listen to "Epoki literackie: Oświecenie" on Spreaker.

Epoki literackie - romantyzm

Bez wątpienia romantyzm to jedna z najważniejszych epok dla polskiej literatury. Do tej pory w najnowszej literaturze dostrzec można bowiem pewne ślady oddziaływania tej epoki.  Maria Janion nazwała to kiedyś paradygmatem romantycznym, który odcisnął trwałe piętno na polskiej kulturze, a więc i na polskim myśleniu o narodzie, poświęceniu, polityce czy relacjach z innymi państwami. Kilka razy wieszczono już upadek tego paradygmatu, ale wszystko wskazuje na to, że wciąż funkcjonuje on w wyobraźni wielu osób.

Na początek przyjrzyjmy się zasadom, jakie panowały na planecie romantyzm.

Romantyzm obfitował w wiele niewiarygodnych wręcz koncepcji, niejednokrotnie oderwanych od rzeczywistości. Słuchając o romantycznym mistycyzmie czy przekonaniu o mesjańskiej roli Polski, można odnieść wrażenie, że to czysta abstrakcja. Jednak to tylko pozory. Jeśli zastanowimy się głębiej, to obie koncepcje nadal funkcjonują w wyobraźni wielu Polaków.

Polski romantyzm był nieco przesunięty w czasie w stosunku do europejskiego o dwadzieścia lat. W Europie Zachodniej zapowiadały go dzieła Jacques’a Rousseau i sentymentalizm oraz niemieckie Sturm und Drang, czyli okres burzy i naporu. Była to druga połowa osiemnastego wieku. Za symboliczny początek romantyzmu w Europie uznaje się Rewolucję Francuską. W Polsce kluczowym momentem było wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Warto wiedzieć, że polski romantyzm to przede wszystkim romantyzm emigracyjny. Kluczowym momentem było Powstanie Listopadowe z tysiąc osiemset trzydziestego roku i jego upadek. Po tym wydarzeniu większość polskiej inteligencji wyjechała do Francji.

Najważniejsze hasła romantyzmu to indywidualizm, kult wolności jednostki i narodu, kult młodości oraz zwątpienie w wiedzę naukową, która zastąpiona zostanie czuciem i wiarą, czyli zaufaniem własnej intuicji oraz przekonaniem o wielkości wyobraźni i uczuć. Jest to czas narodzin dramatu romantycznego nawiązującego do twórczości Szekspira. Poza nim prym wiodły takie gatunki jak:

• ballada,
• powieść poetycka,
• poemat dygresyjny. Demonstrował on romantyczną fragmentaryczność, łączenie różnych gatunków i swobodę kompozycyjną.

Teraz dowiedzmy się, jakie były koncepcje i idee romantyzmu. Wśród nich można wymienić między innymi:

• irracjonalizm - to wiara w pozarozumowe poznanie świata, skoncentrowanie się na uczuciach, wierze, wizjach,
• mistycyzm – ten nurt zakładał, że ze światem nadprzyrodzonym można kontaktować się poprzez wizje i sny,
• historyzm – w tym przypadku istotne było zainteresowanie losami swojego kraju i całego świata, czerpanie inspiracji z historii,
• ludowość – oznacza wiarę w lud nieskażony kulturą, która w życiu ufa prostocie i intuicji. Dzięki temu jest szansa na kontakt z rzeczywistością nadprzyrodzoną. Można też zaobserwować również zainteresowanie obyczajowością i wierzeniami ludowymi,
• orientalizm – oznacza fascynację kulturą Wschodu, co widoczne jest między innymi w tym, że akcja wielu utworów osadzona została właśnie w krajach Wschodu, a w dziełach występują bohaterowie ze wschodnich krajów. 
• bajronizm – ten nurt promował szczególny typ bohatera - prawdziwego i dumnego indywidualistę.
• werteryzm – dla tej koncepcji charakterystyczna była postawa bohatera - nadwrażliwego i nadmiernie przeżywającego silne uczucia. 
• mesjanizm – oznacza wiarę w posłannictwo narodu polskiego i jego misję odkupienia Europy. Mesjanizm był także koncepcją stosowaną w stosunku do indywidualnych bohaterów poświęcających się w imię odkupienia narodu.

Czas poznać szczególnych mieszkańców planety romantyzm. W Europie było wielu wybitnych twórców, którzy pisali wybitne dzieła. Warto pamiętać o następujących postaciach:

• Rousseau, który w sentymentalizmie zapowiadał nadejście romantyzmu,
• Johann Wolfgang Goethe, którego Cierpienia młodego Wertera zapoczątkowały szczególny typ bohatera, a kolejne dzieło - Faust - zawładnął wyobraźnią twórców kolejnych epok,
• Fryderyk Schiller, czyli buntownik i pesymista, którego bohaterowie zawsze ponosili klęskę w starciu ze światem.
• W Anglii najważniejszym przedstawicielem romantyzmu był George Gordon Byron, w którego Giaurze zaczytywała się cała Europa. 

Literackich rewolucjonistów nie brakowało także we Francji. Najsłynniejszym był Wiktor Hugo, którego Cromwell ustanowił nowy wzór dramatu. Natomiast w Rosji największym romantykiem był Aleksander Puszkin, twórca między innymi Eugeniusza Oniegina.

Kończymy już naszą wyprawę po planecie romantyzm. Jeszcze tylko największe skarby tej epoki i możemy pędzić dalej.Polski romantyzm może pochwalić się całą skrzynią literackich skarbów. Nie sposób ich wszystkich wymienić. Tylko wśród dzieł Adama Mickiewicza można wymienić między innymi: 

• Ballady i romanse, które w roku tysiąc osiemset dwudziestym drugim stały się symbolicznym początkiem romantyzmu w Polsce.
• Konrada Wallenroda, w którym po raz pierwszy zastosowany został polski heksametr.
• Sonety krymskie zainspirowane kulturą Wschodu i wprowadzające nowy język opisu do polskiej literatury.
• Dziady, których każda część nadal silnie oddziałuje na polską wyobraźnię. Szczególny wpływ miały części druga i trzecia i właśnie do tych fragmentów twórcy wracają najczęściej w kolejnych epokach.
• Pana Tadeusza, czyli najsłynniejszą polską epopeję narodową.

Z kolei drugi polski wieszcz – Juliusz Słowacki – napisał między innymi:

• Kordiana, który w niecodzienny sposób podejmuje kwestie powstania listopadowego i mesjanizmu polskiego,
• Balladynę, która do dziś jest jednym z najciekawszych utworów pisanych na wzór Szekspira i opartych na lokalnym kolorycie ludowym,
• Beniowskiego, czyli najsłynniejszy polski poemat dygresyjny,
• utwory liryczne takie jak Testament mój, Grób Agamemnona czy Smutno mi Boże.

Natomiast trzeci polski wieszcz, Zygmunt Krasiński, jest autorem słynnej Nie-boskiej komedii. W bardzo ciekawy sposób odwraca on motyw wędrówki w zaświatach znany z utworu Dantego. Warto pamiętać również o Norwidzie i jego słynnym Bema pamięci żałobnym rapsodzie czy cyklu Vade-mecum. Innym wybitnym, romantycznym twórcą był Aleksander Fredro, który napisał między innymi Zemstę oraz Śluby panieńskie.

Listen to "Epoki literackie: Romantyzm - cechy epoki, najważniejsi przedstawiciele i dzieła" on Spreaker.

Epoki literackie – pozytywizm

Pozytywizm to nowa epoka, w której dominowała praca u podstaw, walka o edukację dla najuboższych warstw społeczeństwa i realizm, zarówno w sztuce, jak i w polityce. Skąd wzięły się takie poglądy? Powody są dwa. Po pierwsze, w całej Europie dominowało przekonanie, że społeczeństwo to wielki organizm. Jeśli nie działa choćby jedna jego mała część, to nie uda się wykonać żadnego ruchu. Po drugie – wpływ na filozofię pozytywizmu miały wydarzenia historyczne. W Polsce, po upadku powstania styczniowego w roku tysiąc osiemset sześćdziesiątym czwartym, większość inteligencji była przekonana, że najpierw trzeba zbudować wśród ludzi świadomość narodową, a dopiero później będzie można ich przekonywać do walki zbrojnej.

Teraz czas na poznanie najważniejszych zasad pozytywizmu.

Warto wiedzieć, że w Europie nie używa się określenia pozytywizm a realizm. Była to dominująca metoda twórcza i hasło epoki. Nazwy pozytywizm używa się jedynie w odniesieniu do literatury polskiej. Może być ona nieco myląca. Dzisiaj pozytywny to przede wszystkim dobry, odpowiedni, właściwy. W epoce pozytywizmu to słowo miało jednak inne znaczenie. Pojęcie zostało zaczerpnięte z Wykładów filozofii pozytywnej Augusta Comte’a. Pozytywny oznaczało wtedy realny, praktyczny i życiowy.

W pozytywizmie wielu ludzi patrzyło na życie w bardzo praktyczny sposób. Rozbudowywały się miasta, powstawała infrastruktura. Od roku tysiąc osiemset sześćdziesiątego trzeciego w Londynie działało metro. Niedługo potem Tomasz Edison wymyślił żarówkę. Dosłownie chwilę później pojawił się pierwszy samochód. Silnie rozwijał się przemysł, a Nobel właśnie wynalazł dynamit. Bankowcy już się szykowali do ataku, a rewolucja przemysłowa trwała w najlepsze. Społeczeństwo było postrzegane jako mechanizm, który powinien dobrze pracować i działać według określonych zasad. Nie oznacza to jednak, że świat był wtedy idealny. Niższe warstwy społeczeństwa musiały znosić biedę, a niewykształceni mieszkańcy byli wykorzystywani do katorżniczej pracy.

W Polsce także rozkwitał przemysł, ale nie na taką skalę, jak we Francji czy w Anglii. Społeczeństwo borykało się z nieco innymi kłopotami. Po upadku powstania styczniowego w zaborze rosyjskim zamknięto Szkołę Główną, utrudniając Polakom dostęp do edukacji.

Warto jednak podkreślić, że niezależnie od problemów trapiących kraje Europy, nowa epoka zwróciła się w stronę nauki i praktyczności działań. Naczelne hasła pozytywizmu to między innymi:

• scjentyzm, czyli zaufanie do nauki bazującej na doświadczeniu i ścisłych analizach rozumowych, traktowanie ich jako jedynych rzetelnych źródeł wiedzy.
• praktycyzm, oznaczał postulat, aby mierzyć siły na zamiary, stawiać sobie realne i możliwe do osiągnięcia cele.
• agnostycyzm, u jego podstaw stało przekonanie, że nie wszystko da się ogarnąć rozumem, a to, czego nie da się poznać za jego pomocą, pozostanie niewiadomą.
• relatywizm - ta koncepcja zakładała względność, a więc zależność od różnych okoliczności takich pojęć jak dobro czy moralność.

Polscy pozytywiści głosili ideę pracy zamiast nierównej walki. Kluczowa była praca organiczna. Zakładała ona troskę o każdą warstwę społeczną w imię dobra wspólnego. Chodziło także o otoczenie opieką kobiet i największej w tamtym okresie mniejszości w Polsce, jaką byli Żydzi. 

Pozytywiści uważali, że trzeba inwestować w rozwój nauki i kształcenie młodzieży, walczyć o równouprawnienie kobiet i umożliwienie im zdobycia wykształcenia i wykonywania pracy zawodowej.

Ważna była również praca u podstaw, czyli poświęcenie uwagi najuboższej warstwie społecznej, którą edukować powinni ci, którzy wiedzą więcej. Kluczowa była także kwestia poprawy ich warunków bytowych.

Dowiedzmy się więcej na temat mieszkańców planety pod nazwą pozytywizm. 

Realizm w literaturze najsilniej rozwijał się we Francji, ale i w innych krajach autorzy tworzyli wielkie dzieła. Za czołowych przedstawicieli należy uznać Gustawa Flauberta – autora Pani Bovary, Honore Balzaka, twórcę Ojca Goriot, a także Stendhala, autora powieści Czerwone i czarne. W Anglii w tym samym czasie tworzył Karol Dickens, autor słynnej Opowieści wigilijnej oraz William Thackeray, który napisał kultowe Targowisko próżności. Realizm to także czas, kiedy w Rosji tworzy Fiodor Dostojewski, autor Zbrodni i kary oraz Antoni Czechow, nazywany mistrzem małych form literackich. Jak widać, realizm to czas powstawania unikatowych dzieł światowej literatury. 

Na koniec krótki przegląd najważniejszych skarbów epoki.

Pozytywizm to prawdziwa skarbnica powieści, nowel i opowiadań. Te gatunki literackie były uprawiane najczęściej. Powieści realistyczne pisali między innymi Bolesław Prus, autor Lalki, Eliza Orzeszkowa, autorka powieści Nad Niemnem oraz Henryk Sienkiewicz, autor Rodziny Połanieckich. Istotną rolę odgrywała też powieść historyczna. Królem tej formy literackiej był Sienkiewicz ze swoją Trylogią i Quo vadis, za które otrzymał literacką nagrodę Nobla. Powieść historyczną napisał też Bolesław Prus. Jego Faraon artyzmem dorównuje Lalce. Mniejsze formy prozatorskie nie były też obce Marii Konopnickiej, która napisała między innymi Mendel Gdański, Elizie Orzeszkowej, autorce Gloria victis oraz Prusowi, który stworzył Antka i Kamizelkę.

W pozytywizmie nastąpiło odejście od liryki. Najważniejszy poeta tego okresu to Adam Asnyk ze swoim cyklem sonetów Nad głębiami.

Epoki literackie - modernizm

Modernizm to nowa planeta, którą za chwilę zwiedzimy. Zamiennie używa się nazwy Młoda Polska, ale wyłącznie na określenie polskich zjawisk literackich. Krytycy zaczerpnęli ją z tytułu cyklu artykułów programowych autorstwa Artura Górskiego publikowanych w piśmie Życie w roku tysiąc osiemset dziewięćdziesiątym ósmym. W Europie funkcjonują również Młode Włochy czy Młode Niemcy. Takie nazwy mają sygnalizować istotne zmiany dokonujące się pod koniec dziewiętnastego wieku. Jednak zbiorcza nazwa na wszystkie europejskie prądy to modernizm, co podkreśla nowoczesny i współczesny charakter epoki, która programowo odcinała się od dokonań poprzedników.

Czas na przedstawienie najważniejszych zasad modernizmu.

Charakterystycznym nurtem, który łączy twórców modernizmu, jest symbolizm. To tendencja do posługiwania się niejednoznacznym, migotliwym symbolem. Ma on stanowić drogę do odkrycia głębszej struktury bytu. Tylko tak, zdaniem modernistów, można było próbować obrazować nieuchwytne stany ludzkiej duszy, przeżycia i doznania. Chodziło o zerwanie z pozytywistycznym realizmem i mimetyzmem na rzecz poszukiwania w świecie jego ukrytych metafizycznych prawd. Symbol miał odwoływać się do intuicji i emocji. To sprawiało, że estetyka modernistyczna była bliska przekonaniom romantyków. 

Ważna była również synestezja, a więc połączenie w twórczości odwołań do różnych zmysłów. 

Istotnym nurtem był również impresjonizm, który wywodził się z technik malarskich. Sztuka miała przedstawiać subiektywne odczucia artysty, chwilowe wrażenia, krótkotrwałe momenty percepcji. W malarstwie impresjonistycznym pełno więc plam, szczególnie w przypadku ujęć żywej przyrody, którą twórcy właśnie teraz żywo się zainteresowali. Miało to też swoje odzwierciedlenie w poezji, w której najważniejsze były przeżycia, wrażenia podmiotu lirycznego, odczucia zmysłowe, zapachy, kolory, muzyka.

Warto wspomnieć także o fin de siècle, czyli atmosferze końca wieku i związanej z nią dekadentyzm. To bardziej postawa światopoglądowa niż koncepcja artystyczna. Miała ona jednak wpływ na to, co co i w jaki sposób tworzyli artyści. Dekadentyzm był wyrazem przekonania, że zbliża się czas schyłku, końca kultury i cywilizacji, a religia w tej sytuacji nie przynosi ratunku. Dlatego w twórczości modernistów nie brakuje rozpaczy, bólu, marazmu i egzystencjalnego strachu w obliczu odchodzącego świata. Apatia i marazm stały się z czasem pewnego rodzaju modą, która przyczyniła się do powstawania grup cyganerii artystycznej programowo uprawiających dekadentyzm.

Teraz czas na przedstawienie mieszkańców planety zwanej modernizmem. 

Gustawa Flauberta spotkaliśmy już na poprzedniej planecie, ale zalicza się go również do reprezentantów prądów modernistycznych. W powieści realizm wypiera też naturalizm, a to za sprawą Emila Zoli i jego słynnej Nany. Powieść realistyczna miała być niczym lustro przechadzające się po gościńcu i dokładnie rejestrować, co się dzieje. W przypadku naturalizmu główny nacisk twórcy kładli na prezentowaniu najbardziej biologicznych aspektów ludzkiego życia.

Także późny Dostojewski ze swoimi słynnymi Biesami zalicza się do tych wyjątkowych postaci, które mieszkają na dwóch planetach. Na scenę wkraczają też nowi autorzy. Wśród nich warto wymienić Tomasza Manna i jego Czarodziejską górę. W dramacie prym wiedli Maurice Maeterlinck i Henryk Ibsen. Ten drugi jest autorem Dzikiej kaczki.

Modernizm to jednak przede wszystkim planeta poezji. W tym okresie tworzyli wybitni Francuzi – Charles Baudelaire, autor Kwiatów zła, Artur Rimbaud autor Statku pijanego i Paul Verlaine, autor Niemocy. 

Warto wspomnieć także o najważniejszych filozofach tej epoki. To między innymi Henri Bergsonie, autor koncepcji intuicjonizmu i twórczej siły, Artur Schopenhauer ze swoim słynnym stwierdzeniem: świat jest moim wyobrażeniem oraz Friedrich Nietzsche, który obnażył obłudę religii i moralności.

Na koniec poznajmy najważniejsze skarby modernizmu.

Młoda Polska to niewyczerpane źródło przepięknej i uwodzącej poezji. W tym czasie powstało wiele inspirujących i ważnych utworów. Wśród nich można wymienić między innymi:

• Koniec wieku dziewiętnastego i Melodię mgieł nocnych Kazimierza Przerwy-Tetmajera,
• Sny o potędze i Deszcz jesienny Leopolda Staffa,
• sonety Z chałupy i Dies irae Jana Kasprowicza, a także
• W mroku gwiazd Tadeusza Micińskiego.
• Swój pierwszy tomik poezji Sad rozstajny w roku tysiąc dziewięćset dwunastym wydaje Bolesław Leśmian.
• W Młodej Polsce odradza się również dramat i to pod kilkoma postaciami:
• dramat naturalistyczny, którego przedstawicielem jest Moralność Pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej,
• dramat symboliczny, a więc przede wszystkim Wesele Stanisława Wyspiańskiego,

• i dramat ekspresjonistyczny, między innymi Kniaź Potiomkin Tadeusza Micińskiego.