Pałac w Nawrze, 1798-1939
Murowany dwór na miejscu drewnianego wzniósł pod koniec XVIII wieku Konstanty Ignacy Kruszyński (1751-1818). Najcenniejszym dobrem w pałacu była słynna biblioteka, której zbiory gromadzono przez długie lata (przeważały księgi o tematyce historyczne w języku łacińskim, literatura francuska, opracowania religijne, matematyczne i medyczne). W ciągu siedmiu lat zbudowano poważny obiekt według projektu architekta Hilarego Szpilowskiego (prace zakończono w 1803 roku).
W XIX wieku w wyniku mariaży ziemiańskich rodzin pałac w Nawrze przeszedł w ręce Sczanieckich. Stało się tak po ślubie córki Józefa Kruszyńskiego z Michałem Sczanieckim. Nowy właściciel był postacią wybitną, zaangażował się m.in. w powstanie styczniowe, był aktywny politycznie, udzielał się również na rzecz społeczeństwa polskiego w Prusach Zachodnich. Warto dodać, że w połowie XIX wieku gospodarze przybytku założyli w otoczeniu budynku wielki park.
Kolejnym posiadaczem dworu został syn Michała, Jan Sczaniecki, który świetnie spisywał się jako w tej roli. Uwielbiał książki, dzięki czemu księgozbiór rodzinny stale się powiększał. Tu trzeba podkreślić, że dzięki staraniom Jana do biblioteki pałacowej trafiło jedno z pierwszych wydań dzieła Mikołaja Kopernika pt. "O obrotach sfer niebieskich".
W latach 60. XIX wieku pałac w wyniku remontu przybrał wygląd w stylu eklektycznego renesansu, który był ówcześnie bardzo modny. Kolejna zmiana architektoniczna nastąpiła dopiero w 1908 roku. Wtedy poprawiono tylną fasadę według projektu poznańskiego architekta Mieczkowskiego.
II wojna światowa i niemiecka okupacja. Co robili naziści?
Po wybuchu wojny armia niemiecka błyskawicznie zajmuje Pomorze w tym i Nawrę. Sczaniecki był polskim patriotą i nie skorzystał z oferty podpisania DVL (Deutsche Volksliste). Miał dużo szczęścia, że Niemcy nie zamordowali go w masowych egzekucjach polskiej inteligencji. Nakazano mu przeniesienie się do pobliskiej Chełmży. Być może uratowały go powiązania rodzinne lub znajomości z minionych lat. Odpowiedzi na to pytanie raczej nigdy nie poznamy.
Niemcy tymczasem dokonali częściowej przebudowy i otworzyli w pałacu dom matki (Mutter Heim). Niewiele na ten temat wiadomo. Historycy ustalili, że w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (okupacyjna jednostka administracyjna ustanowiona przez Niemców, obszar wcielony do III Rzeszy) intensywnie działało SS i instytucje z nią związane. Były to m.in.: SS Rasse - und Siedlungshauptamt, Das Ahnenerbe oraz Lebensborn. Warto zwrócić uwagę na tę ostatnią instytucję, która miała charakter ściśle ideologiczny, co wynikało z rasistowskich założeń nazizmu.
Warto zaznaczyć, że gniazda Lebensborn przeważnie zakładano w pałacach i dworach (ale nie tylko). SS i przedstawiciele Lebensborn działali aktywnie w regionie i tworzyli oddziały tej specyficznej agendy. Wiemy, że ta działała m.in. w Połczynie Zdrój, Bydgoszczy. Nieopodal Torunia Lebensborn założono w pałacu w Sartowicach (powiat świecki). Dwór w Nawrze spełniał wszelkie wymagania, aby ta instytucja mogła działać. Niemcy stale rozwijali swoją politykę rasową w regionie. Świadczy o tym m.in. zorganizowanie konferencji szkoleniowej dla kierowników służb administracyjnych w lutym 1941 roku w Inowrocławiu. Omawiano tam rozmaite kwestie związane z polityką rasową oraz zadania wyznaczone dla organizacji Lebensborn.
Czy było Lebensborn?
Lebensborn była organizacją kierowaną do kobiet, z niemieckiego znaczy "Źródło Życia". Instytucja otwierała oddziały terenowe na ziemiach wcielonych do III Rzeszy. Ich zadania wynikały z ideologii rasowej nazistów. Niemki miały rodzić tam dzieci idealne rasowo, zakładano, iż będzie to przyszła kadra SS, czyli elity. Stowarzyszenie zarejestrowano jeszcze w grudniu 1935 roku i podporządkowano je SS i Reichsfurerowi SS Heinrichowi Himmlerowi. Organizacja zajmowała się również prowadzeniem biur meldunkowych, urzędów stanu cywilnego oraz domy opiekuńcze dla samotnych matek (także dla tych, których mężowie walczyli na froncie lub polegli). W tym wymiarze to państwo miało sprawować "opiekę" nad dzieckiem, aby wychować go na prawdziwego Aryjczyka. Naczelnym hasłem organizacji było "Podarować dziecko wodzowi". Faktycznie w Lebensborn rodziły głównie niezamężne kobiety, ojcami byli zaś oficerowi lub byli oficerowi SS (celem było maksymalne zwiększenie dzietności).
W latach 1936-1945 w placówkach Lebensborn przyszło na świat około 18 tys. dzieci. Historycy zgodnie podkreślają, iż po tej organizacji zostało niewiele dokumentów. Większość materiałów została zapewne zniszczonych.
Wykorzystane materiały:
J. Dygdała, S. Wierzchosławski, Nawra Kruszyńskich i Sczanieckich. Studium z dziejów szlachty i ziemiaństwa ziemi chełmińskiej, Toruń 1990,
D. Wróbel, Rola kobiet w III Rzeszy a wojenna rzeczywistość niemieckich kobiet w Bydgoszczy w latach 1939-1945, [w:] "Kronika Bydgoska" t. 25, 2004, s. 161-162,
Sprawozdanie z administracji komunalnej powiatu Toruńskiego wiejskiego za rok 1922, Toruń 1922, s. 11,
D. Reich, Lebensborn: Sex für Führer, Volk und Vaterland, https://www.mdr.de/geschichte/ns-zeit/politik-gesellschaft/lebensborn-heime-sex-fuer-fuehrer-volk-und-vaterland-100.html,
M. Kubicki, Okupacja niemiecka w powiecie starogardzkim 1939-1945, Gdańsk 2022 (niepublikowana rozprawa doktorska obroniona na Uniwersytecie Gdańskim pod kierunkiem dr hab. Grzegorza Berendta, prof. UG).
United States Holocaust Memorial Museum Archives, Collection of documents of SS and German Police, RG-15.367,
Pałac Nawra, https://dipp.info.pl/baza-dipp/kujawsko-pomorskie/powiat-torunski/gmina-chelmza/palac-nawra,
Dwór W Nawrze, Nawrzańskie Trudne Sprawy, https://turystyka-niecodzienna.pl/dwor-w-nawrze/,
Tajemne źródło - źródło zła, https://www.radiopik.pl/87,373,tajemne-zrodlo-zrodlo-zla,
