Charakterystyczne objawy
Depresja młodzieńcza ma szereg charakterystycznych objawów, którymi odróżnia się od depresji osób dorosłych. Występują w niej zaburzenia w sferze emocji, nastroju i zachowań. Ujawniają się również zaburzenia poznawcze, które utrudniają między innymi funkcjonowanie szkolne. Zauważono także silną tendencję do agresji zwróconej przeciwko sobie. Objawy emocjonalne, to przede wszystkim odczuwany silny lęk przed zdarzeniami z przyszłości oraz agresja. Obniżony nastrój to kolejna cecha charakterystyczna, obniżenie może przybierać różny stopień nasilenia i dotyczyć wielu sfer życia. Trudności poznawcze najłatwiej zauważyć w postaci zmian w funkcjonowaniu szkolnym. Dziecko, które do niedawna nie miało problemów z nauką, zaczyna ujawniać poważne trudności w koncentracji i pamięci, co przekłada się na niższe oceny i inne niepowodzenia. Niejednokrotnie skutkuje to obniżeniem samooceny i poczucia wartości, co wtórnie przekłada się na nasilanie trudności i obniżenie nastroju. Aktywność dziecka zmienia się, unika swoich obowiązków lub czynności, które wcześniej sprawiały mu przyjemność. Mogą pojawić się zachowania ryzykowne, narażające na konflikty z prawem czy problemy zdrowotne. Istnieją rozbieżności w danych informujących o depresji wśród młodego pokolenia. Szacunki wskazują, że choroba może dotyczyć od 2 aż do 20% dzieci, w zależności od grupy wiekowej. Rozpowszechnienie zjawiska wśród młodszych dzieci (przedszkolnych i wczesnoszkolnych) jest niższe niż w przypadku nastolatków.
Diagnozowanie depresji u dzieci
Główne, tak zwane osiowe objawy depresji, wśród dzieci są takie same jak u osób dorosłych. Wymienić tutaj należy: obniżenie nastroju (smutek, obojętność), zaburzenia dotychczasowego rytmu snu i czuwania (trudności z zasypianiem, senność w ciągu dnia) oraz odczuwanie lęku. Do diagnozy depresji u dziecka konieczne jest wystąpienie objawów osiowych oraz dwóch spośród symptomów towarzyszących, pośród których wymienia się różne formy zachowań agresywnych, niską samoocenę (obwinianie się, niskie poczucie własnej wartości, myśli i czyny autodestrukcyjne), zmiany w podejściu do obowiązków (unikanie, opuszczanie lekcji), zaburzenia poznawcze prowadzące do trudności szkolnych, dolegliwości z ciała (bóle somatyczne, biegunki), zmniejszenie lub całkowite zaprzestanie kontaktów społecznych (z rówieśnikami, grupą, otoczeniem). Jeśli objawy główne i towarzyszące utrzymują się u dziecka przez co najmniej miesiąc, przy czym jest to wyraźna zmiana w jego funkcjonowaniu, gdyż wcześniej nie obserwowano takich zachowań, to możemy podejrzewać wystąpienie choroby.
Nierzadko w przypadku dzieci mówi się o objawach maskujących, które wpływają na odmienny obraz choroby niż ma to miejsce u dorosłych pacjentów. Dzieci i młodzież będą zatem przejawiać zaburzenia w funkcjonowaniu szkolnym, objawy somatyczne (dotyczące ciała) oraz zaburzenia zachowania, które mogą być mylone z innymi jednostkami chorobowymi. Depresja może nie być więc pierwszym rozpoznaniem, które otrzyma dziecko przy wizycie u lekarza.
Przebieg choroby wygląda różnie w zależności od etapu rozwojowego, na którym znajduje się dziecko. Dzieci najmłodsze są drażliwe, płaczliwe, nadmiernie reagują na bodźce w otoczeniu, co z czasem ustępuje na rzecz apatii. Obserwuje się u nich przede wszystkim objawy typowo fizyczne, takie jak kłopoty z apetytem, snem, zmiany w masie ciała, nawracające, uporczywe infekcje. Natomiast nastolatkowie przeżywają depresję w dużej mierze w sposób zbliżony do osób dorosłych, konkretne objawy mogą różnić się nasileniem i częstością występowania. Młodzież wyraża swój depresyjny nastrój często poprzez rozdrażnienie przechodzące w różne formy agresji, niekontrolowane wybuchy złości. Młodym ludziom częściej zdarza się być chwiejnym emocjonalnie, nastrój zmienia się nagle. Zmieniony sposób myślenia (symptomy poznawcze) objawiają się poprzez negatywne przekonania i wyobrażenia, dotyczące zarówno siebie, innych ludzi, świata, jak i przyszłości. W sferze motywacji występuje brak chęci do działania, porzucenie zainteresowań czy dążenia do przyjemności. Nastolatek z depresją częściej niż inne grupy wiekowe skarży się na bóle ciała np. głowy czy brzucha. W obszarze zachowań doświadcza kłótliwości, konfliktów, zachowań destrukcyjnych i ryzykownych.
Przyczyny powstawania depresji u dzieci i młodzieży
Na przyczyny powstawania depresji należy patrzeć wielowymiarowo, tym bardziej jeśli bierzemy pod uwagę depresję wieku dziecięcego czy młodzieńczego. Natura depresji, a tym samym jej podłoże, to skomplikowane mechanizmy oddziałujących na siebie czynników. Na tym etapie rozwoju nauki nie jest możliwe wskazanie jednej przyczyny będącej podwaliną każdego przypadku depresji. Wiadomo natomiast, że niezależnie od wieku, przy depresji mamy do czynienia z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu hormonalnego na osi podwzgórza, przysadki i nadnerczy. Czynnik ten traktujemy jako przyczynę biologiczną, uwarunkowaną działaniem stresu w kluczowym momencie rozwoju mózgu. Koncentrując się na czynnikach psychospołecznych, które zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się depresji w dzieciństwie i młodości, wymienić należy: nieprawidłowości relacji rodzinnych w postaci kłótni, ostrych konfliktów, braku wsparcia, doświadczania przemocy, uzależnienia, poważne choroby, rozłąka z rodzicami, negatywne doświadczenia osobiste i społeczne, problemy w życiu codziennym, kłopoty szkolne, zgon lub inna forma utraty bliskiej osoby, trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji. Istotne są cechy psychologiczne dziecka czy adolescenta. Wśród nich istotna jest zaniżona samoocena, małe poczucie wpływu, poczucie bezradności, trudności w samoregulacji emocjonalnej, obniżone umiejętności w radzeniu sobie z problemami i stresem, sposób myślenia polegający na uporczywych, negatywnych przekonaniach, negatywny sposób wyjaśniania zdarzeń w swoim otoczeniu.
Psychologiczne przyczyny powstawania depresji i stojące za nią mechanizmy są obiektem licznych analiz. W zależności od obranego modelu teoretycznego będziemy mówić o różnych źródłach doświadczanych symptomów. Inaczej interpretują je nurt psychodynamiczny, poznawczy czy systemowy. Nurt psychodynamiczny dopatruje się przyczyn dziecięcej depresji we wczesnych doświadczeniach, w których obecny jest element braku odpowiedniej reakcji na potrzeby dziecka ze strony rodzica (opiekuna). Depresja rozwija się więc na podbudowie osobowości o określonych cechach, ukształtowanych na wczesnych etapach życia dziecka. Poznawcze teorie mówią o ukształtowaniu się w toku doświadczeń automatycznych myśli i przekonań, będących negatywnym obrazem siebie, innych ludzi i świata. Konsekwencją takich myśli są objawy emocjonalne, obniżenie nastroju, spadek aktywności aż do pełnoobjawowej depresji. Wśród innych podejść pojawiają się takie przyczyny jak: osłabione więzi emocjonalne z otoczeniem, niezaspokojone potrzeby społeczne, brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności (osamotnienie), trudności komunikacyjne. W podejściu systemowym podkreśla się także występowanie nieprawidłowych relacji w sieci rodzinnej. Zauważa się również wpływ silnego stresu, zdarzeń traumatycznych, silne konflikty, nagłe straty, które skutkują utratą poczucia stabilności i bezpieczeństwa. Do innych czynników zalicza się: predyspozycje genetyczne jednostki, odrzucenie ze strony rodzica, w tym brak wsparcia rodzica, zaburzenia w obszarze komunikacji w systemie rodzinnym, trudności w samoregulacji emocji oraz rozwój zaburzonych sposobów radzenia sobie ze stresem i innymi problemami. Patrząc przez pryzmat współczesności nie da się nie zauważyć także negatywnego wpływu mediów społecznościowych na kondycję psychiczną dzieci i młodzieży. Kultura szybkiej gratyfikacji, popularności budowanej na sztucznie stworzonym wizerunku, zdobywanie aprobaty w formie „lajków”, porównywanie swojego życia do celebrytów, to tylko niektóre zjawiska jakie mają miejsce w internecie. Padając na podatny grunt braku wsparcia społecznego czy niskiej samooceny mogą przyczyniać się do rozwoju głębszych zaburzeń. Niezależnie od podejścia teoretycznego czynniki psychologiczne stojące za powstawaniem depresji nie występują rozdzielnie, lecz są systemem wspólnych wzajemnych oddziaływań.
Jak zapobiegać powstawaniu depresji?
Dla równowagi wspomnieć należy o czynnikach chroniących zdrowie psychiczne, które stanowią profilaktykę, nie tylko dla depresji, ale także dla innych trudności i zaburzeń. Są to czynniki obecne w życiu codziennym, ważne jest ich stałe, regularne występowanie. Istotne są tu zarówno cechy osobnicze dziecka czy nastolatka, jak i właściwości jego otoczenia. Do indywidualnych charakterystyk chroniących zdrowie psychiczne zaliczymy:
- umiejętność radzenia sobie z trudnymi emocjami (samoregulacja),
- konstruktywne radzenie sobie ze stresem i jego skutkami,
- umiejętności społeczne, nawiązywania więzi, przyjaźni, relacji, komunikacji, podejście do rozwiązywania konfliktów,
- pozytywny obraz własnej osoby, adekwatna samoocena, poczucie sprawstwa, wiara w siebie,
- sfera motywacyjna, stawianie sobie celów, ambicje, dążenie do rozwoju, rozwijanie indywidualnych zainteresowań,
- regularna aktywność fizyczna, przynosząca przyjemność i relaks, szczególnie związana ze spędzaniem czasu na świeżym powietrzu,
- zaangażowanie w życie społeczno-towarzyskie.
Rodzina jako pierwsze środowisko dziecka pełni ważną rolę w budowaniu czynników chroniących przeciw depresji. Czynniki rodzinne o szczególnym znaczeniu to:
- silne, zdrowe więzi z rodzicami,
- dobre nawyki komunikacyjne,
- udzielanie wsparcia ze strony bliskich,
- klarowne oczekiwania i reguły rodzinne,
- zaangażowanie rodziców w sprawy dziecka.
Czynniki związane ze szkołą:
- dobra integracja ze środowiskiem (świadomość przynależności do grupy, klasy, szkoły),
- klimat szkoły, wyrażający się w pozytywnie nacechowanych relacjach z innymi uczniami i gronem pedagogicznym,
- działania prospołeczne, wspieranie takich działań przez dorosłych,
- ukierunkowanie na poczucie odpowiedzialności za siebie i udzielanie wzajemnej pomocy,
- tworzenie okazji do przeżywania sukcesów i celebrowania osiągnięć,
- niezgoda i stanowcze reagowanie na przemoc rówieśniczą lub inną.
Podsumowując, szczególne znaczenie ochronne dla psychiki dziecka czy nastolatka wywiera wsparcie społeczne. Wiąże się ściśle z możliwością uzyskania pomocy w sytuacjach przekraczających umiejętności zaradcze dziecka. Zaspokaja ważne potrzeby społeczne np. przynależności, bezpieczeństwa. Pomaga uzyskać niezbędne informacje, dostarcza narzędzi i sposobów radzenia sobie, może wiązać się również z udzielaniem wsparcia materialnego. Takie wsparcie przekłada się na indywidualnie odczuwane przez dziecko zadowolenie z życia, przekonanie o możliwości sprostania pojawiającym się problemom i mniejszą skłonność do zachowań ryzykownych.
Autor: Agata Brania – psycholog, specjalista w zakresie diagnozy FASD.
